Çünkü Nizami öyle bir söz ustasıdır ki, bütün insanlığın en küçük sorunlarının derinliğine inmeyi başarmış ve bunları son derece şiirsel bir dille okuyucularına sunmuştur. Seleflerinin yaratıcılığından yararlanarak tüm bunları tek bir hazinede toplamayı başardı. Bir zamanlar Sovyet bilim adamları “Khamsa” nın yabancı dillere çevrilmesi konusunu incelediler ve Nizami’nin Avrupa tarihi alanındaki çalışmalarını incelemek yönünde bir çok çalışma yaptılar.Nizami’nin eserlerinin diğer şairlerin eserleriyle taklit edilmesi Avrupalıların şaire olan ilgisini her zaman güçlendirmiştir. Fransız ütopyacı-sosyalistlerinin fikirleri doğrudan Nizami’den aktarılmıştır. Nizami Gencevi’nin hümanist fikirleri bu milletlerin edebiyatını da etkilemiştir.Araştırma sonucunda Avrupalı şair ve oryantalistlerden Barthelemy D. Erblo, A. Rousseau, Jan Darmstetter, Jules Mol, E. Bloche, Henri Masse, Louis Aragon, Flipp Van Tyeghem’in Avrupa’da Genceli Nizami çalışmalarında önemli rol oynadığı tespit edilmiştir. Çünkü Nizami Gencevi sadece Azerbaycan halkı için değil, tüm insanlığın mazlum halkları için çalıştı.Khamsa”nın en eski nüshasının 1362 yılında nüsha olarak Paris Milli Kütüphanesi’nde saklanan bir el yazması olduğu kabul edilmektedir. Ancak Henri Massey’in araştırmasına göre Nizami Gencevi’nin 1328 yılında Bombay’da kopyalanan “Khamsa” nüshası, en eski nüshadan 34 yıl önce kopyalanmıştır.
Fransız şair Louis Aragon, Nizami hakkında şunları söylemiştir: “Nizami Gencevi’nin eserlerinin, Latin ve Yunan yazarların eserlerinden daha fazla taklit edilmesi tesadüf değildir. Müslüman dünyasında medreselerde öğretildiği gibi ders kitabı olarak da kullanılmıştır. Avrupalı gezginler ve bilim meraklıları tarafından yayıldı».Dahi şairin eserlerinin tercümesinin tarihi XVII yüz yılda başlamıştır. Bunlardan yalnızca “Hosrov Şirin” tamamen tercüme edilmiştir. İngiliz bilim adamı Gelpke, özel kütüphanesinde bulunan el yazmalarını kullanarak “Leyli Mecnun”u İngilizceye çevirmiştir. Şairin yaşadığı dönemle bağlantılı olarak Fransız edebiyatına etkisinin tarihi tam olarak belirlenememiştir.Şairin yaşadığı dönemle bağlantılı olarak Fransız edebiyatına etkisinin tarihi tam olarak belirlenememiştir. Nizami’nin mirasını araştıran Mirza Mahammad Ahundov, Nizami’nin “Hamse” adlı eserinin 1845 yılında Petersburg’da Fransızca olarak yayımlandığını kaydetti. Ahundov’a göre “Khamsa” F. Sharmu tarafından çevrilmiştir. Bunu “Şeyh Nizami” adlı eserinde haber vermiştir. Ama belki bu çeviri basılmamıştır.1741 yılında İstanbulda Nizami asırlarının ilk tercümanlarından biri olan I.I. “Yedi Güzeller” Clerambault tarafından Fransızcaya çevrildi. Eserin sonunda metnin “Yedi Güzeller” eserinden alındığını yazıyor. Hatta Fransız oryantalist E. Blochetbile “Türk El Yazmaları Kataloğu” adlı kitabında bu tercümeyi kullanmıştır.Fransız oryantalist Alphonse Rousseau’nun yazdığı “Oriental Parnassus” adlı eser 1841’de Cezayir’de yayımlandı. Bu eser dedoğu şairlerinin yanı sıra Nizami Gencevi’nin eserleri tercüme edilmiştir.Oryantalist Nizami, Nizami’nin eserindeki sanatsal tabloları Fransızcaya aktarmak amacıyla “Hüsrev ile Şirin” adlı eserindeki “Yazın Tarifi” sahnesini Farsçaya çevirmiştir. Aynı zamanda “Doğu Parnası” adlı eserinde şairin “İskendername”sin den “İskender’in karanlığa gidişi” kısmını tercüme etmiştir. Ancak oryantalist her iki tercümede de hangi yazmaları kullandığını yazmamaktadır.Ayrıca şairin “Hosrovve Şirin” adlı eseri de tamamen Fransızcaya çevrilerek 1970 yılında yayımlanmıştır. Genceli Nizami’nin zengin yaratıcılığı onu dünyevi kıldı. Nizami’nin eserlerinin Fransızcaya çevrilmesi, Nizami’nin Fransa’daki mirasının incelenmesinde büyük önem taşıyordu. Ancak çevirilerden önce Fransa’da zaten tanınıyordu. Eserleri “Hamse” şeklinde değil, dünya kütüphanelerinde ayrı ayrı dağıtılmaktadırNizami'nin kapsamlı yaratıcılığı o kadar zengindir ki şairin her mısrasında bir parça hikmet saklıdır. Eserlerindeki şifreleri çözmek geniş bir zeka gerektirmektedir. Her kelime bir efsanenin, dünya halklarının tarihinin bir işaretidir. Şairin eserleri, kâinat bu haliyle batılı ve doğulu oryantalistler tarafından yeniden ele alınabilecek kadar zengindir. İnsanlık bu tür aydınları insanlık tarihine çok geç kazandırmıştır.Vafa Aliyeva, Gence Devlet Tarih-Kültür Rezervi bilim çalışanıHaber Merkezi
Fransız şair Louis Aragon, Nizami hakkında şunları söylemiştir: “Nizami Gencevi’nin eserlerinin, Latin ve Yunan yazarların eserlerinden daha fazla taklit edilmesi tesadüf değildir. Müslüman dünyasında medreselerde öğretildiği gibi ders kitabı olarak da kullanılmıştır. Avrupalı gezginler ve bilim meraklıları tarafından yayıldı».Dahi şairin eserlerinin tercümesinin tarihi XVII yüz yılda başlamıştır. Bunlardan yalnızca “Hosrov Şirin” tamamen tercüme edilmiştir. İngiliz bilim adamı Gelpke, özel kütüphanesinde bulunan el yazmalarını kullanarak “Leyli Mecnun”u İngilizceye çevirmiştir. Şairin yaşadığı dönemle bağlantılı olarak Fransız edebiyatına etkisinin tarihi tam olarak belirlenememiştir.Şairin yaşadığı dönemle bağlantılı olarak Fransız edebiyatına etkisinin tarihi tam olarak belirlenememiştir. Nizami’nin mirasını araştıran Mirza Mahammad Ahundov, Nizami’nin “Hamse” adlı eserinin 1845 yılında Petersburg’da Fransızca olarak yayımlandığını kaydetti. Ahundov’a göre “Khamsa” F. Sharmu tarafından çevrilmiştir. Bunu “Şeyh Nizami” adlı eserinde haber vermiştir. Ama belki bu çeviri basılmamıştır.1741 yılında İstanbulda Nizami asırlarının ilk tercümanlarından biri olan I.I. “Yedi Güzeller” Clerambault tarafından Fransızcaya çevrildi. Eserin sonunda metnin “Yedi Güzeller” eserinden alındığını yazıyor. Hatta Fransız oryantalist E. Blochetbile “Türk El Yazmaları Kataloğu” adlı kitabında bu tercümeyi kullanmıştır.Fransız oryantalist Alphonse Rousseau’nun yazdığı “Oriental Parnassus” adlı eser 1841’de Cezayir’de yayımlandı. Bu eser dedoğu şairlerinin yanı sıra Nizami Gencevi’nin eserleri tercüme edilmiştir.Oryantalist Nizami, Nizami’nin eserindeki sanatsal tabloları Fransızcaya aktarmak amacıyla “Hüsrev ile Şirin” adlı eserindeki “Yazın Tarifi” sahnesini Farsçaya çevirmiştir. Aynı zamanda “Doğu Parnası” adlı eserinde şairin “İskendername”sin den “İskender’in karanlığa gidişi” kısmını tercüme etmiştir. Ancak oryantalist her iki tercümede de hangi yazmaları kullandığını yazmamaktadır.Ayrıca şairin “Hosrovve Şirin” adlı eseri de tamamen Fransızcaya çevrilerek 1970 yılında yayımlanmıştır. Genceli Nizami’nin zengin yaratıcılığı onu dünyevi kıldı. Nizami’nin eserlerinin Fransızcaya çevrilmesi, Nizami’nin Fransa’daki mirasının incelenmesinde büyük önem taşıyordu. Ancak çevirilerden önce Fransa’da zaten tanınıyordu. Eserleri “Hamse” şeklinde değil, dünya kütüphanelerinde ayrı ayrı dağıtılmaktadırNizami'nin kapsamlı yaratıcılığı o kadar zengindir ki şairin her mısrasında bir parça hikmet saklıdır. Eserlerindeki şifreleri çözmek geniş bir zeka gerektirmektedir. Her kelime bir efsanenin, dünya halklarının tarihinin bir işaretidir. Şairin eserleri, kâinat bu haliyle batılı ve doğulu oryantalistler tarafından yeniden ele alınabilecek kadar zengindir. İnsanlık bu tür aydınları insanlık tarihine çok geç kazandırmıştır.Vafa Aliyeva, Gence Devlet Tarih-Kültür Rezervi bilim çalışanıHaber Merkezi
