Hacı Zeynelabidin Tagiyev kesin olmayan tarihe göre 1838 yılında Bakü’de yoksul bir ailede dünyaya geldi. Babası Ayakkabıcıydı, Annesi Ümmü hanım Zeynelabidin  10 yaşındayken vefat eder. Babası ikinci evliliğini yapar. Küçük Zeynelabidin  çocukluktan itibaren zorlu  bir hayat mücadelesinin içinde  yer alır.Babası on yaşındaki Zeynelabidini  bir duvarcı ustasının yanına verir.12 yaşına geldiğinde  o artık taş yonutan bir  duvar ustası olmuştu.20 yaşına geldiğinde  inşaat ustası ve organizatörü olur.

       Hacı Zeynelabidin iki kez evlenmiştir. Birincisi öz amcası kızı Zeynep hanımdır.Ondan iki oğlu bir kızı olmuştur.Oğulları İsmail,Sadık ve kızı Hanımdır.

Bakü’de  Petrolun bulunması ile Batılı ülkelerden gelen işadamları  servetlerine servet katarlar.Azerbaycan toprakları Çarlık Rusyası’nın bir sömürgesidir.Onlara verilen isim  Müslüman ve Tatar kimliğidir.Azerbaycan halkı yıllarca eğitimsiz ve yoksul bırakılmıştır. Hacı’nında okuması yazması yoktur. Fakat müthiş bir zekası ve cesareti vardır.

        TALİHİN DEĞİŞTİĞİ AN : MİLYONER  TAĞIYEV

       1873 yılında iki yakın arkadaşıyla ortak olur. Devlet’ten  arazi kiralanır. Petrol arama işine girilir.Petrol sahası Bakü’nün Bibiheybet ilçesidir.Kuyular kazılır ,petrol çıkmaz.Masraflar artar.Ortakların umudu tükenir .Paylarını satmak isterler,müşteri ararlar.Hacı onların paylarını satın alır.Ortakları ayrılmış,borçları artmış ve tek başına kalmıştır.Umudunu yitirmez.Nihayetinde açılan kuyulardan Petrol fışkırmaya başlar , 1878 yılında, hacının talihi bir anda değişir.Fakir Tagi’nin oğlu, balçıkcı ,amele  Zeynelabidin  milyoner Tağıyev olur.

        Zeynelabidin henüz Hacca gitmese de,Bakü’de herkes  ona Hacı diye hitap ederdi.Genel olarak,bu kentte  saygın Azerbaycanlıların çoğuna Hacı diye hitap edilirdi.Tağıyev şehir merkezine(1895-1897 yılları) büyük bir saray yaptırır.Bu kaşanenin dört tarafı ve kubbeleri dikkat çekiciydi.Dış mimarisinden iç mimarisine kadar şehrin en güzel ve görkemli binalarından  biriydi.(Bu bina şimdiAzerbaycan Tarih Müzesidir).Bu binanın mimarı ünlü mimar Qoslavskidir.Binanın yapımında Avrupa Order uslubundan yararlanmıştır. 

         TAĞIYEVİN EKONOMİYE KATKILARI :

          Hacı Zeynelabidin Tağıyev’in, servetini sadece petrol üreticiliği oluşturmuyordu.O,aynı zamanda tekstil fabrikası(o dönem de Rusya’da faaliyet gösteren 28 tekstil fabrikasından biri)ve Hazar denizi kıyısındaki endüstriyel balıkçılık gibi pek çok projede  de yatırım yapan bir müteşebbisti.Tekstil fabrikasının çalışanları için bir okul,bir eczane,bir ilk yardım binası,bir değirmen,bir cami  yaptırmıştır.Tağıyev ,tekstil,gıda,inşaat ve gemi inşa endüstrilerine ve balıkçılığa  önemli miktarda  yatırım yaptı.1890 yılında Hazar Vapur şirketini satın aldı,yeniledi ve 10 vapurdan oluşan  bir filo yarattı .’’Mazot ‘’şirketinin  kurulması ile ilgili Çolak Ağabala Quliyevin önderliğinde Bakü-Batum petrol hattı için çalışmalar yapılır.Boru hattının çalışması 1897 yılında başlar 1907 yılında biter .800 kilometre uzunluğundaki bu petrol Boru Hattı ile Hazar petrolü dünya piyasaları ile buluşur.

Hacı Zeynelabidin,Bakü,Moskova,Tahran, İsfahan, Anzali ve Rasht’ta gayrimenkuller almıştır.

         EĞİTİM GÖNÜLLÜSÜ  TAĞIYEV :KIZ ÇOCUKLARININ EĞİTİMİ

         Müslüman coğrafyalarında kız çocuklarının eğitim hakkının olmadığı yıllarda,Tağıyev’in kız çocukları için verdiği eğitim mücadelesi,Tağıyev’i önemli kılan ve tanınmasını gerektiren en mühim hususlardan biridir.Tağıyev ,hiç tahsil almamasına rağmen eğitim meselesi ile yakından ilgilenmiştir.Halkını ve özellikle kız çocuklarını eğitmeyi kutsal bir görev  bilmiştir.Müslüman Kız lisesinin açılışına Bakü’deki bir kısım cahil,yobaz insanlar karşı çıkarlar,dedikodu yayarlar,okuyan Müslüman kız çocukları dinsiz olacak ve din-i İslam elden gidecek diye .Bu dedikodular Hacı Zeynelabidini çok üzer,bir Cuma namazı sonrası  camide bir konuşma yapar.

          HACI ZEYNELABİDİN BEY’İN YENİ TÜRBE CAMİ-İNDEKİ KONUŞMASI:

          ‘’Cemaat, evvela    hepinize merhaba. Size çok önemli bir haberim var. Hepiniz biliyorsunuz ki ben 4-5 yıl önce devletin eğitim kurumlarından rica ederek, kızlarımız için okul açmanın iznini istedim. Bin azapla izin aldıktan sonra bina inşaatına başladık. Okul açılması arifesinde bin türlü dedikodular kulağıma geliyor. Güya ben kızlarımızı dinsizliğe çağırıyorum. Ben Mekke, Medine, Suriye, Kerbela  ,Horasan, Kahire ve İstanbul yüksek dini rehberlerinden bu işin çok sevap ,iyi bir iş olduğu hakkında mektupları da size getirdim.Biz ne zamandan beri Peygamberin doğup ,dinini yaydığı Mekke ve Medine ehlinden daha mı çok inançlı olduk? Bunu bana anlatacak olan var mı?

        Ey Müslümanlar, bir kadın doktorumuz yok ki, kızımızı, gelinlerimizi hasta olunca onu erkek doktoru değil, mahrem olan kadın doktor muayene etsin. Bu nedenle erkek doktoru, hem de Rus, Ermeni olsa bile ,kızımızı-gelinimizi çaresiz kalıp muayene ettiğinde, bazılarımız doktor mahrem sayılır diyoruz ,kendimizi rahatlatıyoruz.Oğlanlarınız gidip Firengistan da okudu,ne oldu?Bizim kızları beğenmedi,gidip oradaki kızlarla evlendiler.Öyle mi iyidir,yoksa kendi okumuş kızlarımızla evlenseler mi?Böyle daha iyi olmaz mı?Okumuş erkek gelip okumamış kızları beğenmiyor.Sonra ne oluyor,bu Firengten,Rus’tan,Ermeni’den doğan çocuklar temiz Müslüman da olmuyor.Büyüyor annesinin dinini tanıyor.Böyle şeyleri düşünün! Kızlarımızın okuması herkes için lazımdır. Açacağımız okulda kızlara bilimle, eğitimle birlikte, tığ, dikiş, yemek pişirmek, yabancı dillerde konuşmak da öğretecekler. Okulda kızlar şeriat, din dersleri de alacaklar. Okumuş Müslüman kızı ile mi geleceğimize gidelim, yoksa bazı cahil insanların kara kara fikirlerini destekleyerek mi?’’

          7 Ekim 1901 yılında Bakü Nikolayevski sokağında Bakü Rus Müslüman kız lisesinin açılışı yapılır. Hanife Melikov  Hanım okulun ilk müdiresi olur. Etkinliğin açılışı İmparator hazretlerinin şerefine dua ile başlar. Duaları Ortodoks ve Müslüman din adamları okurlar. Bakü valilik kilisesi başkanı A.J.Yunitski açılış konuşmasını yapar. O, Hacı Zeynelabidin’in hizmetleri  üzerinde durup, yüzünü Hacıya dönerek:Hacı Bakü’de çok hayırlı işler yapıyor. Hacı, bu öğrenciler büyüyecek, bir gün her biri evlenecek, çocuk sahibi olacaklar. Topluma eğitimli, gerekli evlatlar ihsan edecekler.

         Ben bugün bu işte size hamilik yapan, hepimizin hayırseveri zatıâlileri İmparatora teşekkür ederim, büyük Allah’tan ona ve her birinize sağlık diliyorum

Bakü valilik kadısının konuşması daha çok Hacı’nın cömert, imanlı birisi olduğunu esaslandırmaya, onun gördüğü iyi işlerin insanlara ulaştırılmasına ithaf ederek konuşmasını dualarla sonlandırır.

         MUZAFFER ŞAH KAÇAR BAKÜ KIZ LİSESİ’NDE, TARİH 1902

        İran Şahı 13 Eylül 1902 yılında kızlar lisesini ziyaret eder. Şahın hanımı zarif ve beyaz başörtüsü ile örtünen kızlara yaklaşarak Azerbaycan Türkçesi ile onları selamlar. Kızların ulusal ve dini adetlere geleneklere saygı göstermelerinden gurur duyduğunu ifade eder. Lisede fakir ve zengin kız çocuklarının bir arada okumaları Şahı şaşırtır. Muzaffer Şah okuldan ayrılırken geleceğin eğitimli, bilgili Müslüman analarını yetiştirdiği için Hacı Zeynelabidine teşekkür eder.

          HAYIRSEVER  ÇALIŞMALARI :

          Hacı Zeynelabidin ilk Azerbaycan  Milli Tiyatrosunun inşaatına destek oldu bu tiyatro binası 1909 yılında gericiler tarafından yakıldı.1911 yılında binanın onarılmasına yardımcı oldu,bütün masraflarını karşıladı.184.000 ruble harcayarak Müslüman kızlar için Rus Bakü kız lisesini yaptırdı.1894’te Mardakan Tarım okulunun yapımına 1911’de Bakü valiliği teknik okuluna sponsor oldu.Bakü’nün süslenmesine katkıda bulundu.Beş işadamıyla Atlı Tramvay şirketini kurdu.Guba  yakınlarında ki Kafkas dağlarından  100 km uzaktan su  boru hattıyla Bakü’nün su sorunu çözdü.1886’da Bakü itfaiye teşkilatını kurulmasını sağlamıştır.

         Rus ve Avrupa üniversitelerinde okuyan Azerbaycanlı Türk gençlerine burs imkanı sağlamıştır.Bunlardan bazıları şu isimlerden oluşmaktadır.Yazar Muhammed Said Ordubadi,Siyasetçi Neriman Nerimanov, Mehmet Emin Resulzade,Profesör Khudadat bey Malik-Aslanov,opera sanatçısı Shovkat Mammadova

        Dindar bir Müslüman olan ,Tağıyev Kuran’ı Azerbaycan Türkçesine çevirtti.Ayrıca onun desteği ile Azerbaycan ‘da çok sayıda dergi ve gazete de basılmıştır.1895 yılında Kaspi gazetesini 57.000 manata satın almış ve gazetede ilk defa Kuranı Kerimi yayınlamıştır.Tagiyev aynı zamanda Türkiye’de, Hindistan’da  ,Mısır ve Rusya da yaşayan Müslümanlara  ve diğer Müslüman ülkelerde  bulunan okullara ve hayır cemiyetlerine  büyük yardımlar yapmıştır.Tağıyev’in  sahip olduğu gazetelerden bir diğeri Hayat gazetesi olmuştur.Gazetede görev yapanlar arasında dönemin en meşhur aydınlarından Alimerdan Topçubaşov,Ali Hüseyinzade,Ahmet  Bey Ağayev,Haşim Vezirov gibi isimler yer almıştır.

       25 Şubat 1914 yılında Edirne’de inşa edilen ‘’Darü’l Eytam’a’’ 5.000 manat yardım yapmıştır.Selimiye Camisine üç ciltlik Keşfü’l Esrar adlı bir eser göndermiştir.Laleli yangını zamanı evsiz kalan insanlar için Tağıyev  tarafından Teyyare Apartmanları (bugünkü Merit oteli) yapılmıştır.Ayrıca Bulgarların zulmünden kaçmış soydaşlarımıza Edirne Valisi Adil Beyin isteği üzerine bin Altın  yardım yapılmıştır.Aynı zamanda Kuran’ı Kerim’in  Azerbaycan Türkçesine çevrisi dört bin altın değerinde taşlarla süslenerek Sultan II.Abdülhamid’e hediye olarak gönderilmiştir .15 Eylül 1918 Tarihinde Bakü’yü işgalden kurtaran Osmanlı ordusu Komutanı Nuri Paşa arasında dostluk ilişkileri kurmuştur.1917 yılında Bakü’de gerçekleştirilen Kafkas Müslümanları Kurultayı’na Hacı Zeynelabidin  buraya 50.000 ruble para yardımı yapmıştır.

HYPERLINK "https://ochagsamara.files.wordpress.com/2015/10/qiz-mc999ktc999bi-3.jpg"  INCLUDEPICTURE "https://ochagsamara.files.wordpress.com/2015/10/qiz-mc999ktc999bi-3.jpg?w=652" \* MERGEFORMATINET 

           SONA  ARABLİNSKİY  HANIM TAĞIYEVİN ACI YAŞAMI

             Zengin işadamı Tagıyev’in Moskova’da bir köşkü ve büyük oğlu İsmail Tagıyev’in yönettiği petrol ofisi vardı. İsmail çarın ünlü generali Arablinskiy’in Nurcihan adlı kızıyla evliydi. Günün birinde işlerle ilgili Moskova’ya gelen Hacı, oğlunun evinde Nurcihan’ın kızkardeşini görür. Genç kızın ismi Sona’dır.Sona Arablinskaya güler yüzlü hoş bir genç kızdı. Biraz toplu,ama çok zarifti.Parlak zekası,etkileyici gözleri,safran mermeri renkteki omuzları Hacı’yı anında büyüledi.Hacı genç kıza o anda aşık oldu ve kızı istemek için akrabalarını gönderdi.General bu teklifi önce geri çevirdi.Tagıyev’in  çocukları da şok geçirmişti,yaş,eğitim ve statü farkı çok büyüktü.Tagiyev altmışına yaklaşıyordu.Sona ise on altısına yeni basmıştı.Ancak kızda Hacı’dan hoşlanmıştı.Ablasına yazdığı mektup hala durmaktadır.Mektupta Sona şunları anlatır:

        ‘’Sevgili ablacığım Nura, artık sana her şeyi olduğu gibi açıklayabilirim. Üç gün önce evimize gelen Şihiev ‘’Ağam Zeynelabidin Tagiyevin vekiliyim ve General Arablinskiy’in Sona kızını istemeye geldim’’dedi. Elbette herkes çok şaşırmıştı ve ne yapacaklarını bilmiyorlardı. Durumumu düşünerek ben teklifi kabul ettim. Kalbimin sesi çok ağır bastı ve bunun kaderimizi belirleyebileceğine inanıyorum’’

Derbent’te 28 Haziran  1896’da  yapılan nişandan sonra  Tağıyev Sona’yı  Avrupa’ya götürdü. Üçü kız ikisi erkek  beş çocuğun dünyaya geldiği bu  mutlu evlilik böyle başlamıştı .

          Sona Hanım toplumun gözdesiydi. Azerbaycan ve Rus gazeteleri onun hakkında geniş yazılar yazmaktaydı. Avrupa basını, onun Avrupa’ya yaptığı ziyaretlere sayfalarında genişçe yer vermekteydi. Sona Hanım 30 yaşına geldiğinde Kafkasya Kadın Hayır Derneği Başkanı ve Rus Müslüman Kız mektebinin kurucusu ve eşinin birçok işinin de ortağıydı.

           Bir rivayete göre Sona Hanım uğradığı bir iftiradan sonra sinir krizleri yaşar. Hacı Tağıyev eşini tedavi için    Almanya’ ya götürür, ardın’ dan   belirsiz bir nedenden dolayı oğulları Muhammet öldükten sonra, neredeyse bilincini kaybettiği söylenir.

1919 yılından sonra Sona Tağıyevin ve Hacı Zeynelabidin’in de hayatları darmadağın olunur. Sovyet rejimi Kapitalist ve Halk düşmanı ilan ettiği Hacı Tağıyevin bütün mal varlığına el koymuştur. 

            General kızı, Milyoner, beş çocuk annesi, eğitimli Sona Hanım 1920 ile 1938 yılına kadar Bakü sokaklarında dilenerek yaşar. Anlatılanlara göre Sona Hanım sürekli Bolşevik makamlarına götürülür, sorgulanırmış. Sona Hanım Bolşeviklerden Annesinden kalan zümrüt taşlı yüzüğün verilmesini istemiş, tartışma yaşanmış, silah dipçiği ile kafasına vurulunca akli dengesini yitirdiği söylenmiştir. Bakü’nün sokaklarında, üstü başı perişan, gelip geçenlerden para ister, eline geçen para ile pastaneye giderek en sevdiği pasta ve kekleri alırmış,1938 yılının soğuk bir kış günü onu Bakü’nün bir sokağında elinde kuru bir ekmekle ölmüş olarak bulurlar. Mezarının yeri bilinmemektedir.

YASİN  SURESİ 82. AYET

‘’Bir şeyi dilediği zaman, O’nun emri o şeye ancak ‘’OL !’’demektir. O da hemen oluverir.

Bir gün Ahund Hacı Turab,Tağıyev için  Kuran’ın  Yasin suresini,okuyup tercüme ediyor.82.Ayette,yani’’Allah bir şeye irade ederse,ona ol der,o da hemen oluverir.Hacı biran için düşünür ve sorar ‘’yani benim bir sürü malım mülküm var,Allah isterse hepsini bir an da elimden alır mı? Ahund  Hacı Turab evet der.Hiç bir zaman malına servetine güvenme ,gün gelir seni yamalı gömlekle gömerler der.Azerbaycan’da Sovyet hakimiyetinin kurulması ile tüm servetine el konulan Hacı vasiyet eder ki,öldüğümde beni Hacı Turabın ayağının altına defn etsinler.Bu konuda başka bir rivayette ise ‘’Hacı Tağıyev kendi faytonunda giderken,yolda Ahund Turabı kırık ,dökük  eski bir at arabasına binerken görür ve üzülür ,ona kendi faytonunu hediye etmek ister,Ahund Turab,Hacı Zeynelabidine teşekkür eder ve derki’’ben elimdekiler ile mutluyum ve Allaha şükrediyorum.Veren ‘de  o dur alanda o ‘dur.Her şey Allahın’dır isterse  kişiyi bir anda dilenciye’de çevirir.Hacı Zeynelabidin o anda bu sözlere önem vermese de,malı mülkü elinden alındıktan sonra bu ileri görüşlü kişinin sözünü hatırlamış ve vasiyetinde ‘’beni,onun ayakları altına defn edin demiştir.Onun ayaklarının bildiğini benim  başım bilmemiştir.der. 1 Eylül1924 yılında 101 yaşında açlık ve yoksulluk için de köyü Merdekan’daki evinde   dünyadan göçer.

Hacı Zeynelabidin son yolculuğuna uğurlanırken kalabalık içerisinde kadınların erkeklerden iki kat fazla olduğu görülür. Müslüman kadınların cenazeye eşlik etmesine din adamları izin vermezler.Kadınlar tüm tepkilere karşın törene katılmaya devam ederler. Pir Hasan Türbesine gömüldüğünde 44 dilde ağıtlar yakılır.

 Suna Valiyeva,Işığa Gden Yol,1.Baskı,İstanbul Truva Yayınları,2018,s,241

 Luxenhouse.az/?/tr/whoiswho/viev/85/Zeynelabidin%20 Tagiyev 02.08.2018

 Luxenhouse.az/?/tr/whoiswho/view/85/Zeynelabidin%20Tagiyev,02.08.2018

 En.wikipedia.org/wiki/Zeynelabidin_Taghiyev,08.08.2018

 Luxenhouse.az./?/tr/whoiswho/view/85/Zeynelabidin%20Tagiyev,02.08.2018

 En.wikipedia.org/wiki/Zeynelabidi_Taghiyev

 Luksenhouse.az/?/tr/whoiswho/view/85/Zeynelabidi%20Tagiyev

 Siyasetcafe.com/egitim-gonullusu-bir-milyoner-zeynel-abidin-tagiyev-18.02.08.2018

 Suna Valiyeva,Işığa Giden Yol,1.Baskı,İstanbul,Truva Yayınları,2018,s,596-597

 Suna Valiyeva,Işığa Giden Yol,1.Baskı,İstanbul,Truva Yayınları,2018,s,,606-607

 Suna Valiyeva,a.g.e,s,617

 En.wikipedia.org/wiki/Zeynelabidin_Taghiyev,08.08.2018

 İnsamer.com/tr/haci-zeynelabidin-tagiyev-ve-baku-hayriyye-cemiyeti_618.html,02.08.2018

 Eşir Beşiroğlu,Hamının SevimlisiHacı Zeynelabidin Tagıyev Haqqında,Teknur Neşriyatı,Bakı,2012,sayı27,s.132

 WORLD OF AZERBAIJAN,The Azerbaıjan Culture and Soldartity Association.the history of one scandal,text by Nadejda ISMAYLOVA,No:14 ,Aprıl 2006

 Google.com.tr/search?q=translate&riz=1C1GGRV_enTRTR778tr778&oq=tra&aqs=chrome,08.08.2018

 Google.com.tr/search?q=translate&riz=1C1GGRV_enTR778TR778&oq=tra& aqs=choreme,o8.08.2018

 Suna Aliyeva,a.g.e,s.678